Historia Starego Miasta

   Na terenie dzisiejszego Starego Miasta istniało niegdyś miasto Leżajsk. Położone jest ono na południowo-wschodnim skraju dawnej Puszczy Sandomierskiej, graniczy z Płaskowyżem Kolbuszowskim i pod względem geograficznym zaliczana jest do Kotliny Sandomierskiej.  Najstarsze ślady osadnictwa na tym terenie pochodzą  z okresu paleolitu i mezolitu, w czasie kiedy człowiek sam nie był w stanie wytwarzać żywności i zdany był tylko na to co dostarczało mu środowisko.

  We wczesnym średniowieczu ziemie w dorzeczu Sanu zmieniały często swą przynależność, zamieszkane były przez różne grupy etniczne, co wynikało z faktu , iż Puszcza Sandomierska stanowiła naturalną granicę między Polską a Rusią. Leżące na południe od Puszczy tereny kolonizowano dość wcześnie a najstarszą osadą było Leżeńsko nad brzegiem Sanu, na handlowym szlaku między Przemyślem a Sandomierzem, gdzie obecnie istnieje wieś Stare Miasto. Potwierdzeniem tego ma być data 1226 na drzwiach głównych cerkwi, określająca rok budowy.

   Pierwsze wzmianki pisemne o Leżeńsku znajdują się w przywileju lokalizacyjnym wsi Połomyja z roku 1346. Kolejna zachowana wzmianka pochodzi z 1354 roku i znajduje się w przywileju Kazimierza Wielkiego dla Jana Pakosławica właściciela Rzeszowa.

W dniu 28. 07. 1397r. Leżajsk otrzymał prawa miejskie z rąk Władysława Jagiełły nadanego w Radomiu. Od 1424 roku stał się siedzibą starostwa założonego przez Spytka z Tarnowa i Jarosława herbu Leliwa, starostę generalnego ruskiego, późniejszego wojewodę sandomierskiego. Otrzymanie praw miejskich przez wieś, a zatem także statusu mieszczan przez mieszkańców, łączyło się ze znacznymi przywilejami.

Przyszłość „Krolowomyasta” rysowała się nader pomyślnie. Powstała parafia rzymsko-katolicka, przy niej chyba i parafialna szkoła, gdyż w roku 1414 pojawili się w Akademii Krakowskiej studenci z Leżajska, a pierwszym z nich był Nicolaus Stanislai de Leżeńsko.

  W latach trzydziestych XV w. Leżeńsko i okolice przestały być tenutą krzeszowską, osiągając status osobnej królewszczyzny, a miasto stolicy starostwa niegrodowego. W skład tych włości weszły Leżajsk oraz wsie: Dębno, Giedlarowa, Sarzyna i Wierzawice. W 1534 roku starostwo leżajskie zostało wykupione przez królową Bonę.

  Postępujący rozwój miasta był hamowany przez najazdy Tatarów i Wołochów począwszy od końca XV wieku. W związku z tym Jagiellonowie-Aleksander i Zygmunt I Stary, wspomagali gospodarczo miasto nadając mu przywileje i zwalniając okresowo od niektórych ciężarów. Najdotkliwszy w skutkach i decydujący o dalszych losach miasta okazał się najazd Tatarów  w 1524 roku. Zostało ono wtedy zupełnie zniszczone, a ludność zabrana w jasyr po uprzednim wytopieniu starców i dzieci w pobliskich bagnach. Po tych tragicznych wydarzeniach król Zygmunt Stary wydał we Lwowie w 1524 r. dokument, mocą którego przeniósł Leżajsk z nad Sanu na dzisiejsze, bardziej obronne miejsce, oddalone od poprzedniego ok. 5 km w kierunku południowo-zachodnim. Akt ten stanowił ponowną lokację miasta na prawie magdeburskim i wraz z dogodnym położeniem na szlaku krzyżujących się dróg handlowych dał podstawę do ponownego rozwoju rzemiosła i handlu. Proces ten wspierał także król Zygmunt August, jak również starosta leżajski Krzysztof Szydłowiecki herbu Odrowąż. Na dawnym miejscu utrzymała się osada wiejska o nazwie Stare Miasto wchodząca w skład starostwa leżajskiego. W przywileju lokacyjnym Zygmunt I pamiętał też o wsiach wokół miasta i utrzymał ich przywileje.

  Przeniesienie miasta na nowe miejsce przez króla Zygmunta Starego i przywileje zagwarantowane jego mieszkańcom wpłynęły na jego szybki rozwój. W 1578r. posiadało ono prawo składowania towarów oraz spławiania ich Sanem – port rzeczny znajdował się  w Starym Mieście, rozwijając handel zbożem, futrami, dywanami, wytwarzaniem doskonałego sukna miasto stało się znanym ośrodkiem handlowym i rzemieślniczym. Był to okres największego rozkwitu Leżajska i okolicy. W owym czasie istniał w Starym Mieście folwark starościński, gdzie w warsztatach szkutniczych nad Sanem produkowano różnego rodzaju statki rzeczne (komięgi, lichtany, dubasy, szkuty itp.), używane do spławów produktów rolnych i rzemieślniczych z terenu starostwa.

  Od 1590 roku starostwo leżajskie a wraz z nim Stare Miasto znalazło się w rękach Łukasza Opalińskiego. Za jego czasów dochodzi do niszczącej w skutkach wojny ze Stadnickim zwanym „Diabłem łańcuckim”. Wojna ta zakończyła się zwycięstwem Opalińskiego. Od 4 września 1655 roku do 1944 roku tereny te należały do Potockich, herbu Pilawa.

  Okresem niepomyślnym dla rozwoju Leżajska i okolicy m.in. Starego Miasta były najazdy Szwedów w latach 1655 – 1656. Wiązało się to z dwukrotnym przemarszem głównych sił szwedzkich przez te tereny, straszliwą grabieżą starostwa przez oddziały węgierskie Jerzego II Rakoczego w 1657 roku, oraz ciągłe przemarsze i rekwizycje wojsk koronnych, co spowodowało regres w rozwoju osadnictwa w starostwie. Wielkie pożary dopełniły reszty zniszczenia. W drugiej połowie XVII wieku w Starym Mieście istniało zaledwie 20 domów.

  W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku. Leżajsk przeszedł pod panowanie austriackie, a ostatni Starosta Leżajski Józef Potocki uzyskawszy zgodę władz zaborczych przeniósł siedzibę starostwa do Łańcuta. Po wkroczeniu w 1809 roku wojsk Księstwa Warszawskiego dowodzonych przez księcia Józefa Poniatowskiego, a następnie wycofaniu się ich, miastem zawładnęli ponownie Austriacy. Odtąd Leżajsk stał się prowincjonalnym miasteczkiem bez większego znaczenia gospodarczego. W gospodarce miejskiej dominowała produkcja rzemieślnicza. Końcem XIX wieku została zbudowana w Starym Mieście przez rodzinę Stolbachów cegielnia w której maszyny napędzane były silnikiem parowym. Dostarczała ona materiałów ściennych, dachówki i drenów dla Leżajska i okolic. Ważne znaczenie miało dla Leżajska i okolic wybudowanie w latach 1896 – 1900 linii kolejowej łączącej Leżajsk z Przeworskiem i Rozwadowem. Wybuch I wojny światowej w 1914 roku dotknął również mieszkańców Leżajska i okolic. Związane z nią bitwy nad Sanem, przeprawy wojsk austriackich, rosyjskich i niemieckich, pociągnęły za sobą pożary, zniszczenia i śmierć wielu mieszkańców. Nie opodal przewozu w Starym Mieście Rosjanie zbudowali most. W 1915 roku front zatrzymał się na linii Sanu. Stare Miasto zostało wówczas poważnie zniszczone. Pod koniec wojny załamało się panowanie austriackie w Galicji. Zaczęły kształtować się postawy antyaustriackie, gdzie dużą rolę odgrywały szkoły i nauczyciele. Atmosferę tych czasów w poważnym stopniu kształtowało również bardzo silnie występujące na Leżajszczyźnie zjawisko dezerterów, tzw. „zielonych brygad”. Liczne ich ukrywające się oddziały występowały prawie w każdej wsi. Długi okres ich funkcjonowania ukształtował wśród ich członków nawyki i sposób życia, jak również stanowisko powstających ogniw władzy polskiej sprawiło, że wielu z nich nie zaprzestało po zakończeniu wojny „zbójeckiego” precedensu. Dlatego też w pierwszych latach II Rzeczypospolitej powszechnym prawie zjawiskiem na tym terenie stały się bandy rabunkowe.

  W dwudziestoleciu międzywojennym Leżajsk i okolice m.in. Stare Miasto należały do powiatu łańcuckiego. Były to tereny głównie rolnicze, brak przemysłu powodował słaby rozwój tych okolic. W 1921 roku Stare Miasto liczyło 254 budynków i 1224 mieszkańców, 10 lat później w 1931 roku 275 budynków i 1272 mieszkańców. Sytuację Starego Miasta i okolic pogorszyła powódź, która nawiedziła te tereny w 1934 roku i przyniosła ogromne straty. 1 września 1939 roku wybuchła II wojna światowa, która przyniosła miastu i okolicy znaczne straty. Tuż po wkroczeniu do miasta, w dniu 13 września 1939 roku, Niemcy przystąpili do realizowania swojej polityki eksterminacyjnej w wyniku, której w Leżajsku i okolicy śmierć poniosło ok. 6 tys. Ludności pochodzenia żydowskiego. Tragiczne doświadczenia okupacyjne były również z udziałem ludności polskiej Leżajska i okolicznych wsi, w tym Starego Miasta, gdyż założenia polityki okupacyjnej było zniemczenie w ciągu 30 lat tych terenów (należały one do Generalnego Gubernatorstwa). Temu celowi podporządkowane były działania władz administracyjnych i organów przemocy. Rekwizycje bydła i produktów rolnych, kontyngenty, których wysokość była obliczana z hektara (3 kwintale zboża i ziemniaków z ha pola), zakaz działalności polskich organizacji i stowarzyszeń. Dodatkowo sytuację komplikował fakt istnienia w Leżajsku i kilku gminach mniejszości ukraińskiej, oraz potomków osadników niemieckich. W Starym Mieście w 1939 roku mieszkało 346 Ukraińców, których część w latach 1945 – 1946 ewakuowano. Niemcy na terenie Leżajszczyzny w latach okupacji założyli kilka obozów pracy organizowanych dla budowy umocnień na Sanie m.in. w Starym Mieście. Na terenie tej wsi działały również, podczas okupacji, komórki konspiracyjne oraz oddziały partyzanckie.

  Na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku doszło w Leżajsku do zbudowania nowych zakładów pracy co wpłynęło na poprawę życia ludności nie tylko samego Leżajska ale również okolicznych wsi w tym również mieszkańców Starego Miasta.

  Stare Miasto posiada wiele interesujących zabytków. Starym Mieście został wzniesiony w 1901 roku budynek szkolny. W archiwum szkolnym brakuje szerszych informacji dotyczących tego okresu, oprócz wzmianki dotyczącej daty wybudowania budynku.           W związku z faktem, że budynek dydaktyczny był za mały, naukę przeprowadzano również  w wynajętych pomieszczeniach na terenie wsi. Społeczeństwo wsi Stare Miasto od kilku lat wskazywało potrzebę budowy nowej szkoły. Powstały społeczne komitety, zlecano dokumentację rozbudowy, a później budowę szkoły. Za sprzedaż terenów wiejskich pod rozbudowę Browaru została zakupiona cegła. W dniu 3 lipca 1991 roku (sobota) rozpoczęto roboty budowlane przy budynku dydaktycznym.  W latach 1914 – 1916 r. wzniesiono dawną cerkiew greckokatolicką pod wezwaniem  Św. Mikołaja. Od 1946 roku jest to kościół parafialny rzymskokatolicki pod wezwaniem  Św. Andrzeja Boboli. W 2000 roku świątynia została gruntownie odnowiona.

  Stare Miasto wchodzi obecnie w skład Gminy Leżajsk. Graniczy od wschodu z rzeką San, północy ze wsią Przychojec oraz od południa i zachodu z miastem Leżajsk.

Bibliografia

1. Depowski Józef , Leżajsk i okolice, Warszawa 1959.

2. Dzieje Leżajska, praca zbiorowa pod red. Krzysztofa Buczkowskiego, Józefa Półćwiartka, Leżajsk 1996.

3. Garbacz Dionizy, Żołnierze Wołyniaka, Stalowa Wola 1999.